Marokoko Atlas Garaiko
herrixketan murgildu gara milaka urteko kultura duen amazig herriaren eguneroko
bizitzaz blaitzeko asmoz. Lurrari guztiz lotuta eta iraganean ainguraturik bizi
den herri hau teknologiatik urrun bizi da. Lur hauetako negu ankerrak
igarotzeko ez dute argindarrik, ez telefono mugikorrarentzat estaldurarik, ezta
“zibilizazioarekin” lotuko luketen galipotezko errepiderik. Bere tradizioei men
eginez luxuez gabeturik, mendeetan zehar hamaika borroka libratu behar izan
ditu berezkoak dituen hizkuntza eta usadioak gorde eta belaunaldiz belaunaldi
transmititzeko. Bere aspaldiko ohiturak gorde eta ohoratzen dituen herri zahar
honek soilik naturari eman ohi dio bere egunerokoaren berri.
“Mendi bakoitzak du bere bidea”
Furgonetaren atzeko aldean hamar egunez burutu nahi
dugun M’Gouneko haitzarteko trekkingerako motxila eta petateak sartu eta sei
orduko bidaia luzeari ekin diogu. Gurekin batera, Atlas mendikatearen magaletan
bizi diren Lahoucein mendi-gidaria eta Mohamed sukaldari amazigak. Erromatarren
mendetik ihes egitean berbere edo barbaroak deitu zituzten, horregatik beraiek
nahiago dute “gizon libreak” esanahia duen amazig terminoaz izendatzea. Gidariaren ondoan, lurrerainoko kolore bizi eta anitzeko soinekoa jantzirik
duen emakume edadetua. Bere kokotsean tatuaturik amazigen tifinagh alfabetoaren
yaz letra irudikatzen duen ikurra, “gizon askea” esanahia duen amazig nazioaren
ikur nagusia. Emakume ezkonduen artean ohikoa omen zen tatuai mota hauek egun
ez dira egiten. Esku ahurrean genaz margoturik amaierarik gabeko lerro eta
irudiak. Soilik bere hizkuntza ezagutzen du, amazigera hain zuzen ere eta
ezinezkoa gertatu zaigu berarekin hitz egitea. Hitzen ezinezko lurraldean
irribarre atseginak bete du lekua.
Lehen kilometroak bete orduko, beroak bazter guztiak
arakatu eta okupatu ditu. Leihoa ireki eta aire epelaren ferekak leundu du gure
sargoria. Errepidearen alboetara lerrokaturik dauden hamaika herrixka atzean
utzi eta bazkal orduan Azilal herrira heldu gara. Herriaren sarreran dagoen
merkatuan etengabea da jendearen joan-etorria zalaparta eta hauts artean. Ez
dugu bertan murgiltzerik izan eta bazkaltzera sartu gara sukaldeko paretak
koipez blaiturik duen taberna goibel batean. Entsalada txikia lagun, buztinezko
ontzi koniko batean arkume haragiz eta barazkiez prestatutako tajine bat jan
dugu. Gozoa dago. Gure bidaide amazigek jateko eskuin eskua erabiltzen dute eta
etxetik eskuin hankaz atera behar omen dela diote. Ezker eskuaz deabruak
bakarrik jaten du eta horregatik bakarrik ipurdia garbitzeko erabiltzen dute.
Haiek bezala, gu ere eskuin eskua erabiltzen saiatu gara.
Zeruak erre egiten du. Berriro martxan jarri, ekarri
dugun errepide nagusia utzi eta Atlas mendikate aldera zuzentzen den bidetik jo
dugu. Emakumeak zerbait galdetu digu eta Lahouceinek bete ditu itzultzaile
lanak. Nire “Moleskine” koadernotxoan idatzita dudan hiztegi laburrean begiratu
dut eta Sajah esanez bere interesa eskertu nahi izan dut. Errepide estu eta
bihurriak Tizi N’Tirghiste mendatea gainditu eta Agouti aldera jaisten hasi
gara mendi magal pikoetan marrazten den bidetik. Imin n’ Talat herrixkaren
sarreran gelditu eta mendiak isurtzen duen ur-emari handiko iturriak gure
egarria ase eta nekea arindu du. Ibaiak
zeharkatzen duen haranen artean ernatzen den ibar berdearen paraleloan
Agoutira heldu gara, asfaltoa amaitu eta natura bere esentzian gordetzen den
lekura. Lurrezko pista batek Ikhf n Ighir herri luzexkara gerturatu gaitu, gure
abentura txiki honen abiapuntura hain zuzen ere.
Gure traste guztiak atera eta gidaria agurtu ondoren,
gurekin etorri den amazig andereak lastoz eta lurrez eraikitako bere etxean sartzera
gonbidatu gaitu, gaua bere etxean igaroko dugula adieraziz. Sarrera nagusian
petateak eta motxilak utzi, oinetakoak erantzi eta alfonbraz tapizaturik dagoen
gelan sartu gara. Kanpoko pareten marroi koloreak margo bizi eta anitzez
janzten du barruko aldea. Mohamed sukaldariak menda-belarrez eginiko tea
eskaini digu zilar kolorezko teontzitik isuriz. Bat, bi, hiru… te gozo hartu
eta aldameneko etxean dagoen dutxa moduko batean astindu ditugu gaurko neke eta
izerdiak utzitako arrastoak. Etxearen atarian, agure zahar batek zumitzezko
otar zapal batean zereal aleak zuritzen gure arbasoak legez. Irribarrea eta
hitz batzuk eskaini dizkigu, baina argazkirik ez, ez du gustuko. Begirunez
makina gorde eta aldamenean kukubilko jarrita bere esku zimurtuen mugimenduei
so geratu gatzaizkio. Sinplea, baina ederra.
Eguzkia Jbel Azourki mendiaren gibelean ezkutatu
orduko giroa freskatu eta etxearen babesa bilatu dugu. Afaltzeko harira
(Ramadan zopa) eta tajinea. Hiru belaunaldi bizi dira etxe honetan, oso
abegitsuak diren eta apenas 60 urteko bizi-itxaropena duten amazig edo “gizon
askeak”. Egunez jangela izan dena logela da gauez eta bertan zabaldu ditugu
gure lo-zakuak. Etxekoei timansiwine (gabon) opa eta loak berehala garaitu
gaitu. Goizeko 4:30ak aldera meskitako bozgorailutik ozenki airera barreiatzen
diren otoitzek gure loaren sakonari amaiera eman eta esna arazi gaituzte bat
batean. Laburra izan da eta erraz berreskuratu dugu ametsen paradisua.
Egunsentiaren argiak leihoaren kanpoko aldean dagoen
forjatutako irudi-sarea zeharkatu du gauari bere azkena iragarriz. Lurrean
jesarririk gosari oparoa. Ali, Omar eta Ali mandazainak gure petateak hartu eta
trekkingerako behar ditugun traste guztiak (jaima, sukaldeko tresnak, janaria,
kanpin dendak…) mandoen gainean atontzen hasi dira. Etxeko nagusiak agurtu,
eskerrak eman eta abian jarri gara. Lahoucein eta Mohamed lagunekin batera ibar
berde aldera jaitsi gara. Arto, tipula, pepinoa, patatak eta beste hainbat
barazkiren labore lur artean zabaltzen den xenda barrena eman ditugu lehen
urratsak. Kontraste handiko lurrak, mendi magal idor eta erreka ondoko
freskotasuna, eremu biluzia eta lur aberatsen artekoa.
“Ura bizitza
da”
Paradisua dirudien baratza berde honetan sagarrondoen
presentzia nabarmena da. Horietan hazten
diren fruitu gozo eta ugarien pisuak adarrak makurtzera behartzen ditu Adanek
izan omen zuen tentazioari ozta-ozta eutsiz. Lurrezko ubidez osatutako sistema
batek ureztatzen dituzte aldaretan eraikitako baratzak. Gure jakin-mina ase
nahian Lahouceini galdezka hasi gatzaizkio. Amazigentzat ura bizitza dela esan
digu, urak bizitzeko behar duten oinarrizko elikagaiak eskuratzeko aukera
ematen baitie. Erreketako ura baliatzen duen ureztatzeko ubide sistema honen
bidez fruta-arbolak eta barazkiak ereiten baitituzte. Amazigen eguneroko
lanaren puzzle astun eta neketsua. Baratzeko produktuez gain, familia bakoitzak
zenbait ardi eta ahuntz, oilo batzuk eta behi bat izaten dituztela esan digu,
urte batez beharrezkoak eta oinarrizkoak zaizkien esnea, arrautzak eta gurina
bezalako produktuak eskuratu ahal izateko. Egunerokotasunean murgilduta bizi diren
herritarrek baratzeko lan anitzetan igarotzen dute goiz partea, eguzkiaren
izpiek beren ikuspegirik ahulena erakusten dutenean. Emakume gaztea igitaia
eskutan ihia ebakitzen dihardu eta bere ondoan dagoen mutila mandoaren gainera
jaso eta etxaldera eramateko prest dago. Aurrerago, patata soro batean agureak
aitzurra eskutan urari bide eman dio pasoa eragozten dion lurra kenduz. Horrela
bizi dute goiza, beren bizitzaren biltegi eta iturri den paradisu txiki hauek
zaintzen, atontzen, lantzen… errespetatzen.
Timit eta Agoutiko kafesne koloreko etxeak itsaso
berde honen gainetik altxatzen dira. Horietako zenbait teilatutan ikus
daitezkeen antena parabolikoak dira elementu arrotz bakarrak, guztiaren armonia
hausten duen modernitatearen lekuko desiratuak. Marokoko gazte askoren ametsen
ispilu, mendebaldeko balizko paradisuaren erakusleiho erakargarria.
Baratze hauek eskaini diguten freskotasunak ibilera
erraztu digu, baina bertatik ateratzean bero lehor eta sargoriaren zamak lur
hauetako errealitate gordinera ekarri gaitu. Pikondo handi batek eskaintzen
duen itzal luzearen mendean bilatu dugu atsedena hartzeko beta. Ait Said
herrixkatik gertu dagoen arboladian bazkaltzeko tartea hartu dugu. Ubidetako
uretan jolasti dabiltzan umeen algarak ozenki aireratzen dira. Ura ere jolas
leku, ura ere jostailu. Intxaurrondo
bikain baten gerizpean zumitzezko estalkiak jarri eta bertako produktuez osatutako
entsalada eta meloia jan ditugu. Ez da menda-belarrez egindako terik falta. Bat
batean, gure bost kideak desagertu egin dira eta berehala ohartu gara
otoitzerako unea dela. Herriko meskitako bozgorailutik muezinaren otoitzerako
deia (Allahu Akbar) hedatu da ibarraren
bazter guztietara. Egunean zenbat alditan egiten duten otoitz galdegin diegu gure bidaideei eta gure
jakin-mina asetzearren edo, Meka aldera jarrita egunero gutxienez bost aldiz
egin behar dutela otoitz argitu digute, nahiz eta eskubidea duten maiztasun
handiagoz egiteko. Salateko derrigorrezko bost otoitzak egunsentian, eguerdian,
arratsaldean, arratsean eta gauen egin behar dituzte. Erritual gisa, otoitza
eskuak, aurpegia, belarriak eta ukondoak urez garbitu eta gero egiten dute.
Orain ulertu dugu zer demontre egiten zuten gure lagun amazigek plastikozko
kubo urdin txiki bat eskutan hartu eta bertan daramaten urez beren gorputzeko
atal horiek igurtziz. Ura bizitzeko, ura jolasteko, ura otoitz egiteko.
Orain arte ekarritako bide laua atzean utzi eta bere
hormak erorita dituen bihitegi zahar baten ondotik lehen aldapari eutsi diogu,
mendi aldera zuzentzen den xenda nabarmen batetik. Eguzkiaren beroak ez du
barkatzen eta gure ibilera moteldu egin du. Lepora heldu eta atzera begiratuz
ibar berdearen ikuspegi zabalaz gozatu dugu, urak sortu duen baratze bizia,
bizitzeko urak zizelkatu duen eremu aberatsa eta emankorra, amazigen lantoki
eta bizileku miresgarria. Postal honen beste aldean gaude, dozenaka ahuntzek
bazkatzen duten erreinuan eta gertu harrizko borda, artzainaren eta ahuntzen
gordeleku.
Egunaren azken argiak itzali aurretik, Taghia n Ait
Hamoudou errekastoaren ertzean jarri ditugu jaima eta kanpin dendak, Jbel
Tafenfent mendiaren magaleko lur gorrietan. Mohamedek afaria prestatzen duen
bitartean botak erantzi, oinak errekan sartu eta kantinplorak urez bete ditugu.
Gaur ez dugu dutxarik, errekaren ur korronteak eskaini digun freskotasun eta
gardentasunak lagundu du gure asmoa. Ilargiak hartu du eguzkiaren lekua eta
jaimaren babesean afaldu ostean, gure lagunak agurtu eta lo-zakuaren epela
bilatu dugu. Zerua oskarbi dago eta ezin izan diogu eutsi izartegiak erakusten
duen ikuskizunari so geratzeari. Soilik errekaren murmurioak hausten du
espektakulu honen handitasunari darion isiltasuna. Ezin ederragorik!
Egunsenti zoragarri batek esnatu gaitu. Ali eta Omar
mandazainek mandoak prestatzen dituzten bitartean jaimaren babesean Mohamedek
prestatutako jaki gozoak dastatu ditugu gosaltzeko orduan. Goiz da eta oraindik
eguzkiaren izpiek ez dute berotzen. Argiak lurraren kolore gorria areagotzen
du, erretzen bailego. Martxan jarri eta Lahouceinen arbasoek erabili ohi zuten
artzain bide zaharretik aurrera egin dugu intsentsu-miter (Juníperus thurífera)
zuhaitz berezien artean. Atlas mendikatean bereziki ederrak dira enbor
bihurritua duten zuhaitz hauek. Giro lehorrak bere enbor eta adarren kolore
grisa areagotzen du hosto iraunkorren berdetasunarekin kontrastatuz. Ganaduaren
eraginez eta egurretarako erabileraren
ondorioz, basoak oso degradaturik daude eta bestelako neurririk hartu ezean,
egoera konponezina izango da laster.
Gorabehera txiki eta igarobide estuen artean bete
ditugu hurrengo bi orduak. Fruitu lehor batzuk jaten ditugun bitartean, goi
lautadako lurrean eseri eta Abachkouko ibar aldera begiratzean, lurrak
erakusten duen koloreen sinfonia gure begien ninietan txertatu zaigu bat
batean. Idorra eta iradokitzaile den paisaia honetan ibarrak eta herrixkak
guztiz mimetizaturik agertzen dira, lugorrien eta barazki soroen berde biziaren
arteko kontrastearen unibertso txikian txertaturik. Ikuspegi atsegina lagun,
mandoen atzean jarri eta aurrera egin dugu. Aurrez aurre, hiru mila metro
gaindi dituzten mendiez osaturiko Jbel Tarkeddit mendikatearen horma bertikalak
ikusi eta Ghougult aldera jaisten hasi gara. Herriaren sarreran lehen umeak
gerturatu zaizkigu “un stylo” eskatuz. Harrigarria bada ere, paraje hauetako
umeentzat bolaluma edo lapitza dira desiratzen duten oparia. Askok idazten eta
irakurtzen jakin gabe hauen bidez magia egin dezaketenaren esperoan edo beraien
ezkutuko sentimenduak orri puska ziztrin batean dituzten ametsak marrazteko
itxaropenez. Zein gutxi behar den apenas dagoen lekuan eta zenbat soberan
oparotasuna dugun lurraldean. Lehenak gutxirekin zoriontsu, gu, aldiz,
ugaritasunean zoritxarreko. Hauxe da gure munduaren erretratu desorekatua.
Herria eta errealitate gordina gibelean utzita,
Ghougulteko haitzartean murgildu gara intxaurrondo baten gerizpean atsedena
hartu eta bazkaltzen geratu garen arte. Mohamedek kubo txiki urdina hartu,
errekastoan urez bete eta otoitz egitera abiatu da. Eguneroko erritoa. Umeak
lanean ikusi ditugu, batzuk ahuntzak zaintzen eta hauen kakak mando gainean
herrira garraiatzen, neskatxak errekaren ertzean arropak ikuzten. Janari eske
gerturatu zaizkigu batzuk, urrutitik mesfidati zelatatu gaituzte bestek. “Us
stylo” “un stylo”… Haitzartea amaitzean, kanpatzeko lekua bilatu dugu beste
lautada txiki batean. Kanpin dendak eta jaima muntatu, gertu dagoen iturri
txiki batetik ateratzen den urez hala moduz garbitu eta afaltzera bildu gara.
Gaurkoan ere, ortzian marrazten diren izarrek espektakulu paregabea eskaini
digute.
“Nahi ez duenari
ezin zaio zerua erakutsi”
Gau haizetsuak eta inguruan bizi diren nomaden
zakurren zaunkek esnatu gaituzte nahi baino goizago. Gosaldu ostean, igoera
zorabiagarri bati ekin diogu mendiaren magalean sigi-sagan marrazten den
xendatik. Tizi ri Wani mendi lepora heltzean eta arnasa berreskuratzeko
atsedena hartu ondoren, Tarkedditeko ordeka aldera abiatu gara. Xendaren alboan
bi ume gu noiz iritsiko zain. “Un stylo” eskatu eta guk eman. Nomaden etxe eta
ahuntzen bazkalekuen artean ibili eta gero, errekaren ondoko zelaitxo berdean
altxatuta dagoen Lahouceinen lagun baten
jaimaren ondoan menda-belarren tea dastatu dugu. Botak erantzi, oinak errekan
sartu eta belarretan zeruari so etzanda eman ditugu hurrengo minutuak eguzkiaren izpien ferekaz gozatuz.
Jbel Tarkeddit eta Ighil M’Goun mendikateen artean
hedatzen den lautada luzean zehar ibiliz lehen aldiz ikusi ahal izan dugu
M’Goun mendia, gure ibilaldi honen punturik gorenena. Tarkedditeko aterpearen ondoan dagoen oasi
berdean gure lagun mandazainek altxatu duten kanpalekura iritsi gara. Motxilak
bertan laga eta gero, aterpean dagoen dutxan aurreko egunetako izerdiak eta
hautsak gure gorputzean utzitako arrastoak ezabatu ditugu. Gaua laburra izango
da, goizeko laurak aldera altxatu behar dugu eta. Afaldu, zeru izartuari begiak
tarte batez josi eta lo-zakuaren epela bilatu dugu agudo.
Mohamedek kanpin dendako kremailera ireki eta mendi
aldera abiatzeko ordua dela esan digu. Bapo gosaldu, hotzetik babesteko arropa
egokiak jantzi eta frontalaren argiaz baliatuz ilaran maldan gora jarri gara. Mandazainak jaimaren
babesean geratu dira lotan, ez dira gurekin etorriko eta gauean berriro
elkartuko gara Oulilimteko ibarrean. Hotsik gabeko gau beltzean beste talde
batzuk ipurtargiak bailira marrazten dira mendiaren magalean. Zeru izartsuan,
aldiz, izarren anabasak marrazten duen irudi mugagabea. Lepora iristean, mendi
tontorraren gibeletik ateratzen ari den ekiaren argitasun itsugarriak agurtu
gaitu. Azken metroetan Amaiak ezin izan dio emozioari eutsi eta negar malkoen
eztandak bete du haren aurpegi hotza. M’Gouneko gailurraren magal grisean eseri
gara bostak haizearen txistuak musikatzen duen konpasean murgildurik. Zeruak
eta lurrak bat egiten duten lurralde amaigabeari so, bertan marrazten diren
naturaren kolore eta irudiez gozatu dugu. Jaitsiera, mazizoaren erdialdeko kono
pikotik egin dugu eta beheko aldera iristean M’Gouneko iturrien bila abiatu
gara, Oulilimtera.
Zerua ilundu eta ekaitzaren hotsak entzun ditugu
gertu. Kanpamendura iristerako txingorrak bisita egin digu. Ekaitzaren ostean,
barea. Gaur ez dugu jaimarik, bertan dagoen nomaden harrizko etxean hartu dugu
atseden eta ostatu. Inguruan dagoen nomaden beste etxaldera joan nahi, baina ez
gerturatzeko oihukatu digute. Lahouceini galdezka hasi natzaio jarrera honen
arrazoiak bilatu eta ulertu nahian. Nomaden bizitzaz luze hitz egin dugu, baita
ere haiek “zibilizatzeko” gobernuak egindako ahaleginaz, hala nola, ume nomadak
eskolaratzeko edota herrixketako bizitzan txertatzeko xedez. Lurralde honetako
nomadekin izandako harremanen emaitzak ez omen dira onak izan eta askok bere
isolamenduan bizitzen jarraitzea erabaki omen dute. Sentimendu kontrajarriak
azaleratu zaizkit Lahouceinen azalpenak entzutean, nahia eta ezinaren arteko
borroka latza. Gaur bizi dugun mundu globalizatu honetatik ihesbide izan
daitekeelakoan, baina… dagoeneko berandu. Bizimoduaren oasi honi bizkarra eman
eta kanpalekura itzuli gara nomadei argazki bat ateratzeko aukerarik eta
kemenik izan gabe. Errekaren ertzean jesarri eta gure bizitzaren zentzuaz eta
esanahiaz gogoeta egin nahi izan dut. Istant bat izan da, ezin dut (edo ez dut
nahi). Lagunen ondora bildu eta menda-belarrezko tea eskutan, belarretan etzan
eta zeruari so geratu natzaio, nahi ez duenari erakutsi ezin zaion zeru horri
begira.
“Auzokoa etxea baino garrantzitsuagoa da, eta
laguna bidea baino”
Gure seigarren egunsentia agurtu eta ibarrean zehar
abiatu gara mandoen atzetik. Mendien magaletan ahuntz-talde ugari eta gertu
nomada bakartien harrizko etxolak. Xendaren albo batean mutil gaztetxo batek
bere uzta saldu nahi digu, barraskilo zuri batzuen oskolak eta ahuntzen artile
zakarrez egindako eskumuturrekoak. Nomada gazte honek ez digu “un stylo” eskatu
eta bere irribarrerik zabalena eskaini digu eskuen ahurrean bere altxorra
erakutsiz. Hiruzpalau eskumuturreko erosi eta 300 dirham eman eta gero,
aurpegian distira apartekoa erakutsi du, diruaren distira saltzailea ote?
Oulilimteko penitenteak altxatzen diren lekura ailegatzean, harri eta zur
geratu gara haizeak zizelkatu dituen formazio geologiko erraldoi hauek duten
itxura magikoarekin. Paradisu txiki hau zeharkatzen duen errekaren ondotik
jaitsi gara paisaia zipriztintzen duten hamaika intsentsu-miter zuhaitzen
artean. Garai batean bihitegia izandako Tighremt n Ait Ahmeden aurrien ondora
iritsi eta bere itzalean bazkaldu dugu. Hemen denbora astiroago igarotzen dela
dirudi.
Gertu dagoen Mrabitine herrixka atzean utzita, azkar
heldu gara Taghreftera, gaurko nekeak eta pozak pausatuko ditugun Chez Jamal
Gîte d’etapera edo aterpera. Logela koloretsuan trasteak utzi eta herria bisitatzera
abiatu gara. Ume andana dabil harrapaketa eta ezkutaketetan jolasean. Guztiak
mutilak, neskak errekastoan makurturik arropak ikuzten eta beraiek baino
gazteagoak diren anai-arrebak zaintzen. Gizarte patriarkatua izanik, emakume
amaziga familiaren oinarri da eta ezkontza da bere halabeharreko patua. Gizona
da familiaren kide guztiengan duen kontrol zorrotza, eta emakumeak, aldiz,
familiaren morala eta bizitza pribatua zaintzen ditu. Emakumea da beren
gizarteko habea, beraiek garbitzen dituzte arropak, otorduak prestatzen,
igitaiez ihiak moztu, ogia egin eta sutarako egurra ekartzen. Hala ere, emakume
amazigak bere mugen barnean jakin izan du bere rola bilatzen. Lahouceini egoera
honetaz galdegin diogu eta hori guztia beren tradizio eta ohituretan txertaturik
dagoen antzinako egoera dela esatearekin batera, berehala ohartu gara bat
datorrela emakumearekiko dagoen ikuspegi honekin. Entzundakoak sortu duen
amorrua gure erraietan gorde dugu. Ulergaitza gertatu zaigu eta soilik mendiko
jendeak prestatzen duen kus-kus ederrak arindu du gure haserrea eta mina.
Mutiko txiki bat gerturatu zait, poltsan dudan lapitza eta paper puska bat eman
eta korrika aldendu da bere lagunei lortutako altxorra erakustera.
Goizaldean aterpeko jendea agurtu eta baratza eta fruta-arbolek
osatzen duten oasi berde artean zabaltzen den xendetan barrena igaro dugu
goiza. Herritik ateratzean, harresi txiki bat ikusi dugu, eta barruan belarrak
eta sastrakak. Lahouceini galdetu eta hilerria dela esan digu. Hilarririk
gabeko hilerria? Bai, zutikako harri gutxi batzuk ikus badaitezke ere,
gehiengoek hildakoak lurperatu eta ez omen dute inolako ikurrik jartzen. Gurean
ez bezala, paisaiarekin guztiz bat egiten du. Gaurko ibilaldi laburrak Imi
Nirktera eraman gaitu. Iraganean ainguraturik bizi den herrixka honetako korta
baten ondoan kanpin dendak jarri eta erreka aldera jaitsi gara ur korrontearen
murmurioak eskaintzen digun lasaitasuna bilatuz. Gertu, mutil talde handi bat
futbolean ari da, lastoz, oihalez eta sokaz egindako baloi bati ostikadak
emanez. Bertan, kafesne koloreko pareta baten kontra jarrita dauden hiru
neskatxa keinuka ari zaizkigu, lotsati eta mesfidati. Burua zapiz estalita eta
oinutsik daude. Amaiak eskutan duen mugikorrari begira, arrotza egiten zaien
tresna txiki batek sortzen dien harriduraz ohartu gara, gure seme-alabentzat
“ezinbestekoa” den jostailuak eragiten dien liluraz. Luze jo dugu postal honi
begira, luzeago jo beharko genuke gure “bizitza zibilizatu eta aurreratuak”
ekarri dituen ondorioez hausnartu eta gogoeta egiten. Baina, ihes egin ohi dugu
beti, ez dugu kemenik errealitate gordinari aurre egiteko. Eroso bizi gara eta
ez zaigu interesatzen bidean eten txiki bat egin eta gure bizimodua zalantzan
jartzeko, gure kontraesanak azaleratzeko. “Lapikoa” irakiten jarri zait eta
kostata hartu dut lo.
Gaur, M’Gouneko haitzartean sartuko gara zizelkatu
duen errekaren uretan murgilduz. Oinetako zaharrak jantzi eta gustura ibili
gara ur-korrontearen ibilgua jarraituz. Eguzkiaren izpiek apenas iristerik
duten pareta bertikal horixka eta erraldoiek gordetzen duten espazio estu eta
erakargarri honek “mandabide” baten antza du, haran honetako herriak lotzen
dituen “autobidea” baita. Hiru ordu pasatxo oinak bustitzen, hiru ordu pasatxo
naturaz gozatzen ibili eta gero, Tiranimineren sarreran dagoen etxe bakarti
batean hartu dugu ostatu. Arratsean, etxearen ondoan dagoen eraikin txiki eta
ilun batean suaren argia ikusi eta gerturatu gara. Etxeko bi neskak afaria
prestatzen dihardute, Fatima lurrezko labean ogi opilak egiten eta Sara
sutondotik ateratako txingarrekin tajinea prestatzen ari da. Sukaldea, izkina
bateko sua izan ezik, argilunez beterik dago. Ali mandazainak berbaldi luzean
ari da Fatimarekin, amazigeraz etenik gabeko berbaldian. Sutondoaren epelean
eseri eta guretzat arrotza den hizkuntzan esaten zutena jakin guran Lahouceini
bien arteko hizketaz galdegin diogu. Alik Fatimari esan omen dio bere herrian
badela mutil gazte bat berarentzat senar egokia litzatekeena eta berak ezagutu
nahi izanez gero, harekin hitz egin eta elkar ikusteko eguna eta lekua
finkatzeko prest dagoela. Fatimak ez omen du etxe honetan lau gizonezkoentzat
bizitza osoan lanean jarraitu nahi eta begi onez ikusi du Alik egindako
proposamena. Hala ere, mutil gazte horrek arrebarik ba ote duen galdetu dio eta
Alik baietz esan. Hitzik gabe geratu gara. Tajinea jan eta lotara.
Gure abentura txiki honen azken egunari egin diogu
aurre. Etxeko jendea agurtu eta atzo bezala, gaur ere oinetako zaharrak
jantzita errekatik ibili gara. Aguerzaka herrira iristean, berehala ohartu gara
bestelako bizimodu bat dutela, dendak, aterpeak, meskitetako bozgorailuak,
kale-argiak eta kotxe gutxi batzuk. Galipotezko errepidea aterpearen atariraino
iristen da eta lurrezko futbol zelaiaren ondoan 4x4 kotxetzarrak eta
furgonetak. Iluntzean azken afaria egin dugu mandazainekin, Omar, Ali eta Ali lagunak
etxera bueltan dira. Ez dute amazigera
ez den beste hizkuntzarik ezagutzen, baina ez dugu arazorik izan bederatzi
egunez haiekin komunikatzeko, nahikoa izan da keinu edo hots bat elkar
ulertzeko. Umilak, zintzoak eta langileak diren lagunekin argazkia atera eta
besarkada luze batez agurtu ditugu. Beraien mandoak hartu eta beren herrira
itzuli dira, egun hauetako lanaren ordaina jaso eta datozen astetan bizi
irauten jarraitzeko. Iawnk lagunak, zorte on! Mohamed sukaldaria eta Lahoucein
mendi-gidaria gurekin geratu dira eta elkarrekin Quarzazate, Taroudant eta
Essaouirako herriak eta bazterrak ezagutzera abiatu gara. Atzean utzi dugu
beren ohiturei estuki lotutako eta geografia ez abegitsura egokitu den amazigen
bizitza, ekosistema zehatz bati lotutako nekazaritza eta abeltzaintza prekario
batez inguraturik, bere erliebe malkartsuak komunikazioa zaildu egiten duen
gizarte txikia. Naturaren mirari liluragarria.
Sajah!
Marrakexko Jemaa el Fna plazan dagoen zalaparta
amaigabean murgildu gara. Ohi bezala, bazter guztiak jendez gainezka daude.
Musikarien soinu eta kanta amaigabeak, laranja-zuku saltzaileen deiadarrak,
suge-sorgintzaileen txirula hotsak, dantzarien jira-bira eroak eta jatetxeetako
burruntzietatik ateratzen den ke artean galdu gara. Atzean geratu dira
bederatzi egunez Lahoucein, Mohamed, Omar eta Ali lagun amazigekin ezagutu eta
gozatu ditugun Atlas mendietako magal koloretsuak, lastoz eta lurrez
altxatutako herrixkak, ibar berdeetako freskotasun eta oparotasuna, haitzarte
estu eta amaigabeak, errekastoen murmurio lasaigarria, ezti koloreko lurrak,
umeen jolas eta irribarreak, bideetako isiltasuna eta meskitetako otoitzerako
deiak… atzean utzi ditugu ezkutuko sentimenduak ernetzen dituen lurralde
abegitsua. Mutua ez den paisaia ederra. Bizirik dirauen amazig herria.
Amazig herria
Amaziga jatorri
ezezaguneko herria da eta tribu independente askoz osatuta dago. Erromatarren
mendetik ihes egitean, peioratiboki berbere edo barbaroak deitu zituzten,
horregatik beraiek nahiago dute “gizon libreak” esanahia duen amazig terminoaz
izendatzea. Mendeetan zehar kanpotik zetorren eraso eta mehatxuei (greziar,
feniziar, erromatarrak, bandaloak…)
aurre egiteko bat egiten jakin arren, amazig nomadak erabat sakabanaturik bizi
izan ziren eta bizi dira gaur egun. Hasieran arabiarren erasoei aurre egin
bazien ere, ezin izan zuten erasoa gelditu. VII. mendearen bukaeran Afrikako
iparraldeko kostaldean musulmanak ziren nagusi eta barnealdea amazigen esku
zegoen. Hala ere, Islama hartu zuten erlijio. Islamismoa onartu arren, XI. eta
XII. mendeen artean beren kultura eta aginte politikoa berreskuratzen saiatu
ziren. Almorabide eta almohade dinastiak nagusitu eta txandakatuz estatu
independenteak sortzea lortu zuten, XV. mendean arabiarrek erabat mendean hartu
arte. Marokoko biztanleriaren erdia baino gehiago amaziga da, Aljerian
gutxiengoa, Tunisian talde txiki batzuk baino ez dira geratzen eta Libia eta
Egipton kasik desagertu egin dira.
Historiaurretik Afrikako
iparraldean bizi den (Maroko,
Aljeria,
Tunisia,
Libia,
Mauritania
eta Egipto)
gizatalde honen berezko hizkuntza amazigera da, zona horretan hitz egiten diren
hizkuntzen artean zaharrena. Sei milioi hiztun baino gehiago daude dialekto
askotan banaturik. Amazigen lurretan arabiera da nagusi eta amazigeraren
hiztunen eskubideak ez dira errespetatzen. Lurralde desberdinetan
elkarrengandik urrun eta sakabanaturik dauden hizkuntza komunitate hauek
erabili ohi duten amazigerak Marokon eta gainerako estatuetan ez du
ofizialtasunik, eta hainbat eskualdetan etxeko eta kaleko hizkuntza den arren baztertuta dago.
Gaur egun arabiera nagusitzen ari da amazigeraren
kaltetan.
Klikatu
hemen ARGAZKIAK ikusteko
https://askemikel.blogspot.com/2015/02/amazigen-atlas-sentimentala.html
